شهر زیر زمینی

این مطلب به قلم دوست خوبم جناب آقای علیرضا خانی سردبیر محترم روزنامه اطلاعات می باشد که در روزنامه اطلاعات مورخ 94.8.9 منتشر شده و خواندن آن را به تمام دوستان علی الخصوص ساکنین تهران توصیه می کنم.
کارشناسان اخیراً طرحی به شهرداری تهران و شورای شهر ارائه کرده اند که بر اساس آن بخشی از کاربری های شهری به زیر زمین منتقل شود. به عبارت دیگر تراکم بسیار واحدهای صنفی، تجاری، خدماتی در تهران از یک سو امکان تداوم رشد شهری را گرفته و از دیگر سو با کثرت آمد و شد و افزایش فزاینده آلودگی اساسا امکان ادامه حیات را از شهروندان سلب می کند. برای غلبه بر چنین چالش بزرگی ظاهراً راهی جز زیرزمینی شدن بخشی از فعالیت های شهری نمانده است.
«پیترو دلاواله» جهانگرد مشهور ایتالیایی، که در سال 1618 میلادی ( 1028 هجری قمری ) از تهران گذشته ، نوشته است ‍« این آبادی وسیع و بزرگ است ، اما جمعیت کمی دارد . اکثر محلات این شهر باغستانهایی است که درختان میوه دارند . تمامی کوچه ها آب جاری دارند و با سایه درختان چنار پوشیده شده اند ، به همین جهت این شهر را ‍«شهر چنار‍» نامیده اند».
« مسیو اولیویه» ، سیاستمدار و پزشک معروف فرانسوی نیز در خاطرات خود از تهران می نویسد: ‍«با وجود سعی و کوشش زیادی که آقا محمد شاه در ازیاد جمعیت شهر به عمل می آورد و حمایت و اعانتی که از کسبه و تجار می کند ، خاصه آنهایی که به تازگی به تهران مهاجرت کرده در آن شهر مسکن می کنند ، هنوز جمعیت آن تاریخی که ما وارد شدیم ( 1211 هجری قمری ) بیشتر از پانزده هزار نفر نبود . قراول و عملجات دیوانی( قشون نظامی و مجموعه کارکنان دولتی) را نیز که به قدر سه هزار نفر می شدند ضمن این جمعیت به شمار آوردیم ...»
براساس نخستین آمارهاى موجود، تهران در سال ۱۰۰۶ هجرى شمسى داراى ۲۰ الى ۳۰ هزار نفر جمعیت بوده، که به‌تدریج با گسترش شهر بر تعداد جمعیت آن افزوده شده است، به‌طورى که در سال ۱۲۷۰ هجرى شمسى جمعیت آن به ۱۶۰ هزار نفر رسیده است.
در سال ۱۳۰۱جمعیت تهران ۲۱۰ هزار نفر شده بود که در سال ۱۳۱۸ به ۴۲۵ هزار نفر مى‌رسد. در سرشمارى‌ سال 1335 یعنى طى ۱۷ سال جمعیت ساکن تهران به یک میلیون و 512 هزار نفر افزایش یافت.براساس سرشمارى‌هاى ۱۳۴۵، ۱۳۵۵ و ۱۳۶۵ به ترتیب جمعیت شهر تهران به ۲،۷۱۹،۷۳۰ نفر، ۴،۵۳۰،۲۲۳ نفر و ۶،۰۴۲،۵۸۴ نفر رسید. اکنون در سال 1394 برآورد می شود تهران با لحاظ شهرک های اقماری جمعیتی بیش از 13 میلیون نفر را در خود جای داده است.
این روند یکی از مهیب ترین روندهای رشد جمعیت شهری در جهان است به شکلی که جمعیت یک شهر با منابع محدود در طول 100 سال اخیر بیشتر از 400 برابر شده است!
روند رشد برنامه ریزی نشده و جبری این کلانشهر در سالیان گذشته ابتدا به صورت افقی از شرق و غرب و شمال و جنوب ادامه یافت. باغها و دشت ها و کوهپایه ها و مسیل ها در این مسیر نابود شدند و کماکان می شوند. سپس و چه بسا همزمان شهر توسعه عمودی یافت و برج و باروها و مجتمع ها و آسمانخراش ها ابتدا در شمال و سپس در غرب تهران روییدند- و می رویند- و در آخرین گام خیابان ها هم طبقه دار شدند- و می شوند- ... واینک فقط نفوذ به عمق زمین باقی مانده است.
ما نمی دانیم. شاید هیچ راه دیگری برای همراهی با رشد مهارناپذیر این شهر غول پیکر نباشد. دولت قبل گفت که پنج میلیون نفر از جمعیت تهران کم می کند و ما هرگز نتوانستیم بفهمیم آن جمله رئیس در زمره مطایبات معروف ایشان بود یا جدی بیان کردند اما به مدد آمار می توانیم بفهمیم از زمان قرائت همان جمله معروف در تلویزیون ، تا کنون، قریب یک میلیون نفر دیگر به جمعیت این شهر افزوده شده است. 
اصولا با مسائل دو گونه برخورد می توان کرد؛ یکی اینکه برای بلندمدت برنامه ریزی کرد که این کار الزاماتی دارد. استفاده از نخبگان، چه داخلی و چه خارجی، ثبات نظام برنامه ریزی و تغییرناپذیری آن در قبال تغییر دولت ها، قانون پذیری و نظم پذیری، تخصیص بودجه و غیره از الزامات آن است. در همین مورد شهر تهران چنین برنامه بلندی می توانست به آمایش و پراکندگی مناسب جمعیت در کشور به جای تمرکز فزاینده آن در یک نقطه بینجامد. 
گونه دوم برنامه ریزی این است که بگذاریم یک پنجم جمعیت کشور در یک شهر جمع شوند آنگاه برای رفع مشکلات بی نهایت زیاد و متنوع آنها هر روز یک برنامه بریزیم. این شکل دوم دیگر «برنامه ریزی» نیست فقط « چاره جویی» است. همین موضوع را اگر تعمیم دهیم به سایر عرصه های تصمیم گیری به روشنی می بینیم نظام تصمیم گیری کشور سالیانی است در همه عرصه ها ، از اجتماعی و اقتصادی گرفته تا فرهنگی و سیاسی ، به جای برنامه ریزی دچار «چاره جویی» شده است.
گیریم زیر زمین این شهر را، مانند روی زمین و طول و عرض و ارتفاعش پر کردیم از ساختمان متراکم و جمعیت انبوه. بعد از آن اگر چاره دیگری نباشد چه خواهیم کرد؟ بی چاره خواهیم شد؟